بین ثبت اختراع، چگونگی ثبت اختراع و ثبت علائم تجاری با ثبت طرح صنعتی تفاوت وجود دارد و نباید آنها را یکی دانست. با این حال ممکن است یک طرح به چند صورت یاد شده به ثبت برسد.
در حیطه مالکیت فکری معمولا سه بخش بسیار مهم شامل ثبت اختراع، ثبت طرح صنعتی و ثبت علامت یا نشان تجاری وجود دارد. ثبت طرح صنعتی بیشتر در خصوص ظاهر محصول بوده و معمولا فعالان حوزه صنعت و واحدهای تولیدی با آن سروکار دارند. بنابراین در این خصوص شکل ظاهری و نوع طراحی حرف اول را برای ثبت طرح خواهد زد و حتی ممکن است فناوری یا تکنولوژی یک طرح صنعتی تکراری باشد. نمونه بارز این نوع ثبت را می‌توان در طراحی جدید خودروها مشاهده کرد. خودرو یکبار برای همیشه اختراع شده و ممکن است برخی تغییرات در قطعات یا اجرای آن همچنان اختراع محسوب شود، اما تغییر در شکل ظاهری آن را می‌توان به عنوان طرح صنعتی ثبت کرد. بنابراین بین ثبت اختراع و چگونگی ثبت اختراع با ثبت طرح صنعتی تفاوت وجود دارد و نباید آن را یکی دانست. با این حال ممکن است یک طرح به هر دو صورت یاد شده به ثبت برسد. دو قانون و آیین‌نامه زیر از جمله مواد قانونی مهم در این زمینه به شمار می‌روند.
این قانون در سه بخش و 66 ماده تنظیم شده که فصل اول مربوط به ثبت اختراع، فصل دوم مربوط به ثبت طرح‌های صنعتی و در نهایت فصل آخر مربوط به ثبت علائم تجاری است. فصل دوم از ماده 20 تا 30 را به خود اختصاص داده و برای افرادی که به دنبال ثبت طرح‌های صنعتی هستند، مطالعه این مواد قانونی کاملا ضروری به نظر می‌رسد. در ماده 20 این قانون در خصوص تعریف طرح صنعتی آمده که «هر گونه ترکیب خطوط یا رنگ‌ها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگ‌ها یا بدون آن، به گونه‌ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی می‌گویند. در یک طرح صنعتی تنها دسترسی به یک نتیجه فنی بدون تغییر ظاهری مشمول حمایت از این قانون نمی‌باشد.»
در بخش دیگری از این قانون در خصوص شرایط ثبت طرح صنعتی آمده که «طرح صنعتی زمان قابل ثبت است که جدید و یا اصیل باشد. این طرح زمانی جدید است که از طریق انتشار به طور محسوس و یا از طریق استفاده به هر نحو دیگر قبل از تاریخ تسلیم اظهارنامه یا بر حسب مورد قبل از حق تقدم اظهارنامه برای ثبت در هیچ نقطه‌ای از جهان برای عموم افشاء نشده باشد.» این قانون همچنین در خصوص سایر موارد مربوط به ثبت اثر حاوی نکات ارزشمندی است.
این آیین‌نامه که در سال 1387 ابلاغ و بعدها برخی از مواد آن دچار اصلاح شده، در هشت فصل تنظیم شده است. در آیین‌نامه مذکور به طور مفصل در خصوص ثبت هر کدام از آثار اختراع، طرح صنعتی یا علائم تجاری توضیح داده شده است. به همین دلیل به اعتقاد بسیاری از مشاوران مالکیت فکری و کارشناسان حقوقی، تسلط بر این آیین‌نامه برای افرادی که قصد ثبت آثار خود را دارند کاملا ضروری است. آیین‌نامه اجرایی قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری در پنج بخش مختلف تنظیم شده که بخش سوم آن مربوط به ثبت طرح‌های صنعتی است. در این بخش توضیحاتی گویایی در خصوص چگونگی ثبت اثر و تسلیم اظهارنامه ارائه شده است.
به طور کل ثبت هر کدام از آثار اختراع، طرح صنعتی یا علامت تجاری می‌تواند مزایای را برای دارندگان آنها در پی داشته باشد. هر چند نوع مزایای هر کدام از این ثبت آثار می‌تواند متفاوت باشد. از جمله مزایای ثبت طرح صنعتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
فروش طرح صنعتی: دارندگان گواهی ثبت این نوع اثر از حق واگذاری امتیاز آن نیز برخوردار خواهند بود. بنابراین می‌توانند نسبت به فروش طرح صنعتی خود اقدام کنند و آن را به دیگران واگذار کنند. قیمت طرح صنعتی نیز معمولا بسته به کاربرد و جذابیتی که دارد می‌تواند بسیار متفاوت باشد. علی‌رغم امتیاز فروش طرح از جانب دارندگان آن، این کار معمولا دارای برخی پیچیدگی‌های حقوقی نیز است.
جلوگیری از تقلب: با ثبت هر اثر می‌توان از سرقت آن توسط افراد دیگر جلوگیری کرد. چرا که معمولا به هنگام ثبت هر اثر جدید، در خصوص عدم کپی‌برداری آن راستی‌آزمایی به عمل می‌آید و در صورت کپی‌برداری، اثر مذکور ثبت نخواهد شد. از طرف دیگر، با ثبت کردن طرح صنعتی در خصوص بروز هرگونه مشکل یا دعاوی حقوقی، می‌توان به راحتی از حق خود دفاع کرد.
برخورداری از امتیازات: ثبت کردن یک طرح معمولا در ارتقاء برند و سوابق فرد طراح، نقش بسیار زیادی خواهد داشت. از طرفی ثبت این اثر برای دارندگان حقوقی مانند شرکت‌ها نیز دارای آثار متعددی است. چرا که این کار باعث بهبود برند و معروفیت محصول مورد نظر خواهد شد.
بهبود فروش محصول: افراد حقوقی مانند واحدهای تولیدی از طریق انجام این کار می‌توانند بر قیمت محصولات خود اثر قابل‌توجهی بگذارند. چرا که چنانچه محصولی از این ویژگی برخوردار باشد، قطعا باعث بالا رفتن ارزش و اعتبار آن خواهد شد.
مزایای شخصی: افرادی که به صورت شخصی اقدام به انجام این کار بکنند، در بسیاری از موارد از برخی مزایا برخوردار خواهند شد. به عنوان مثال، آنها معمولا می‌توانند در استفاده از تسهیلات بنیاد ملی نخبگان یا تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان از این سوابق خود استفاده کنند.
ثبت کردن آثار مختلف در ایران دارای روندهای متعدد و بروکراسی اداری بوده که ثبت طرح صنعتی نیز از آن مستثنی نیست. اکنون تمام فرایندهای انجام این کار از طریق مرکز مالکیت معنوی وابسته به سازمان اسناد و املاک کل کشور امکان‌پذیر بوده و تقریبا هیچ فرایندی از آن به صورت دستی انجام نمی‌گیرد. با این حال بسیاری از زمان‌بر بودن آن گلایه دارند. در زیر بخش‌ها و مراحل مختلف انجام این کار توضیح داده شده است.
ارائه اظهارنامه اولین گام در انجام این کار خواهد بود و این روند برای ثبت اختراع و ثبت علائم تجاری نیز انجام می‌گیرد. لازم به ذکر است که اصلی‌ترین بخش در ثبت هر اثر چگونگی ارائه اظهارنامه بوده و چنانچه این بخش به خوبی انجام شود، تا حد زیادی می‌توان آن اثر را ثبت شده دانست. در پرتال مرکز مالکیت معنوی بعد از دادن تعهد و انتخاب نوع اظهارنامه، باید نسبت به ثبت مراحل مختلف آن اقدام کرد که معمولا دارای مراحل زیر است:
لازم به ذکر است که هر کدام از مراحل فوق ممکن است دارای استثنائات یا موارد خاص خود باشند که در پورتال مرکز مالکیت معنوی بیان شده است. معمولا بعد از پرداخت هزینه و دریافت شماره اظهارنامه، فرد می‌تواند نسبت به پیگیری اظهارنامه خود یا چاپ آن اقدام کند.
در برخی مواقع ممکن است کارشناسان مرکز مالکیت معنوی بنا به هر دلیلی اظهارنامه مورد نظر را رد کنند. این موضوع می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. اما غالبا بسیاری از این طرح‌ها به علت کپی‌برداری رد می‌شوند. از آنجا که قانون‌گذار فرصت حق اعتراض به رد اظهارنامه را داده، افراد می‌توانند بنا به ماده 100 آیین‌نامه یاد شده اعتراض خود را بیان کنند. برای این کار افراد به مدت 30 روز بعد از رد اظهارنامه فرصت دارند تا نسبت به آن به کمیسیون موضوع ماده 170 آیین‌نامه اعتراض کنند. این فرصت برای افرادی که خارج از کشور باشند دو برابر خواهد بود. اعتراض به رد اظهارنامه نیازمند مراجعه حضوری، تشکیل پرونده به صورت فیزیکی و همچنین پرداخت هزینه خواهد بود. علاوه بر این نوع اعتراض، اعتراضات دیگری نیز در خصوص این نوع از ثبت اثر وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به اعتراض مبنی بر حق مالکیت معنوی اشاره کرد.
گاهی اوقات نیز ممکن است متقاضیان نه با پذیرش درخواست و نه با رد آن مواجه شوند، بلکه از آنها خواسته می‌شود تا یکبار دیگر نسبت به تکمیل اظهارنامه و پرونده خود اقدام کنند. این مورد معمولا برای بسیاری از متقاضیان رخ می‌دهد. برابر با ماده 83 آیین‌نامه مذکور چنانچه به هر علت پرونده متقاضای دارای نقص باشد، افراد فرصت دارند تا در مهلتی 30 روزه در خصوص اصلاح آن اقدام کنند. این مهلت برای افرادی که در خارج از کشور حضور دارند، به میزان 60 روز است. انجام فرایند رفع نقایص نیز همانند سایر اقدامات از طریق پورتال مرکز مالکیت معنوی میسر است. در صورتی که افراد در مهلت مقرر نتوانند نسبت به تکمیل پرونده و رفع نقایص آن اقدام کنند، اظهارنامه آنها باطل و رد خواهد شد.
این حالت می‌تواند بهترین خبر برای متقاضیان محسوب شود. چرا که اصل داستان و مهم‌ترین مرحله در پذیرش اثر قرار دارد. در صورت پذیرش، افراد تا 30 روز فرصت دارند که نسبت به انجام برخی اقدامات اقدام کنند. در غیر اینصورت اظهارنامه آنها کان لم یکن تلقی خواهد شد. این اقدامات شامل موارد زیر است:
معمولا ثبت هر کدام از آثار سه گانه مستلزم صرف برخی از هزینهها است که غالبا برای بسیاری از متقاضیان نیز محل سوال است. پرداخت این هزینهها از طریق سایت مرکز مالکیت معنوی امکان‌پذیر بوده و نیازی به پرداخت حضوری نیست. برای ثبت کردن طرح‌های صنعتی معمولا نیاز به پرداخت برخی هزینهها به صورت زیر است:
در خصوص هزینهها باید گفت که هزینه افراد حقیقی با افراد حقوقی در هر کدام از موارد فوق متفاوت بوده و معمولا هزینه افراد حقوقی بیشتر است. از طرفی، برخی از این هزینهها برای تمام افراد مورد نیاز نیست. مبلغ هر کدام از آنها چندان بالا نیست و دچار تغییر می‌شود.
برای ثبت طرح صنعتی معمولا زمانی تا حدود 6 ماه مورد نیاز است. البته این موضوع به موارد مختلف زیادی بستگی دارد. به عنوان مثال، طرح مورد نظر در چه زمینه‌ای بوده و آیا افراد نسبت به روند بررسی آن اعتراضی دارند یا خیر. از طرفی، بسیار مهم است که در بازه زمانی مذکور چه تعداد افراد برای ثبت اثر به مرکز مالکیت معنوی مراجعه کرده‌اند.
علی‌رغم بهبود مقررات‌گذاری در قوانین مالکیت فکری طی چند سال گذشته در ایران، اما همچنان ثبت آثار مختلف در این حوزه با برخی چالش‌ها روبرو است. موضوعاتی مانند عدم تسلط کافی افراد متقاضی به قوانین و مقررات، پیچیده بودن قوانین و مساله محور بودن این موضوع از جمله این چالش‌ها به شمار می‌روند. از طرفی فرایند زمان‌بر و بروکراسی شدید سازمان‌های دولتی بر پیچیده بودن قضیه افزوده است. به همین علت بسیاری از افراد حقیقی و حقوقی ناگزیر می‌شوند تا از خدمات مشاوره مالکیت فکری استفاده کنند و برای خود یک وکیل حقوقی بگیرند.
برای دریافت مشاوره در این زمینه روش‌های متفاوتی وجود دارد. اما ما به شما مشاوره تلفنی حضوری کسب‌وکار را پیشنهاد می‌دهیم. اپلیکیشن مشاوره کسب‌وکار الوبیزنس این امکان را فراهم کرده تا بتوانید به صورت‌های مختلف نسبت به گرفتن مشاوره در تمامی زمینه‌های کسب‌وکار از جمله ثبت طرح صنعتی و موضوعات مشابه اقدام کنید. در صورت هر گونه سوالی آن را با همکاران ما در میان بگذارید.
دکتر باقری مشاور و مدرسان سرشناس مدیریت نوآوری و مالکیت فکری و عضو هیات مدیره انجمن مدیریت فناوری ایران است.
یوسف قاسمی مشاور مالکیت فکری و امور حقوقی، دکتری حقوق فناوری های نوین، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، مشاور شرکت های دانش بنیان و کسب وکارهای نوپا در امور حقوقی و قراردادی
امیرحسین برنائی مشاوره حوزه ثبت اختراعات خارجی و متخصص در حوزه مالکیت فکری، نقض پتنت، تحلیل پتنت
